Ứng dụng của saponin trong làm đẹp

Saponin là một thành phần có mặt rất nhiều trong các loại thảo mộc. Nó cũng có tác dụng rất lớn đối với sức khỏe người sử dụng. Vậy nó là gì và có công dụng ra sao? Để Mela giải đáp cho bạn trong bài viết dưới đây nhé!

Saponin là gì?

Saponin (tiếng Latinh “sapon” (xà phòng) + “-in”, (một trong số)) còn còn có cách gọi khác là triterpene glycoside. Đây là là những hóa chất hữu cơ có nguồn gốc thực vật độc hại, thường có vị đắng, tạo bọt khi khuấy trong nước. Chúng được phân bố rộng rãi nhưng đặc biệt được tìm thấy trong cây bọt xà phòng (tên tiếng Anh là Soapwort thuộc chi Saponaria), một loài thực vật có hoa, cây vỏ xà phòng ( tên tiếng Anh là Quillaja saponaria) và đậu nành (Glycine max L.). Chúng được sử dụng trong xà phòng, dược phẩm, bình chữa cháy, đặc biệt là chất bổ sung trong chế độ ăn uống, tổng hợp steroid và có mặt trong đồ uống có ga (phần bọt trên của root beer). Về mặt cấu trúc, chúng là glycoside, đường liên kết với một phân tử hữu cơ khác, thường là steroid hoặc triterpene, một khối xây dựng steroid. Saponin hòa tan trong nước và chất béo, mang lại cho chúng đặc tính xà phòng hữu ích. Một số ví dụ về các hóa chất này là glycyrrhizin, hương liệu cam thảo và quillaia (alt. quillaja), một chất chiết xuất từ ​​​​vỏ cây được sử dụng trong đồ uống.

Ứng dụng của saponin

Saponin là một phân lớp của terpenoid, loại chiết xuất thực vật lớn nhất. Bản chất lưỡng tính của saponin khiến chúng hoạt động như chất hoạt động bề mặt có khả năng tương tác với các thành phần màng tế bào, chẳng hạn như cholesterol và phospholipid để khiến saponin trở nên hữu ích cho việc phát triển mỹ phẩm và thuốc. Saponin cũng đã được sử dụng làm chất bổ trợ trong quá trình phát triển vắc-xin, chẳng hạn như Quil A, một chất chiết xuất từ ​​​​vỏ cây Quillaja saponaria. Điều này khiến chúng được quan tâm sử dụng trong vắc-xin tiểu đơn vị và vắc-xin trực tiếp chống lại mầm bệnh nội bào. Khi sử dụng saponin làm chất bổ trợ để sản xuất vắc-xin, độc tính liên quan đến phức hợp sterol vẫn là một mối quan tâm của nhiều chuyên gia.

Mặc dù saponin được quảng cáo thương mại dưới dạng chất bổ sung trong chế độ ăn uống và được sử dụng trong y học cổ truyền, nhưng không có bằng chứng lâm sàng chất lượng cao nào cho thấy chúng có bất kỳ tác dụng có lợi nào đối với sức khỏe con người. Quillaja độc hại khi tiêu thụ với số lượng lớn. Nó có thể gây tổn thương gan, đau dạ dày, tiêu chảy hoặc các tác dụng phụ khác.

Saponin được sử dụng vì ảnh hưởng của chúng đối với lượng khí thải amoniac trong thức ăn chăn nuôi. Tại Hoa Kỳ, các nhà nghiên cứu đang khám phá việc sử dụng saponin có nguồn gốc từ thực vật để kiểm soát các loài giun xâm lấn, bao gồm cả giun nhảy.

Saponin thể hiện khả năng chống oxy hóa trong ty thể não.

Lợi ích sức khỏe của saponin là gì?

Cấu trúc hóa học độc đáo của saponin cho phép chúng mang lại một số lợi ích sức khỏe trong tương lai. Người ta tin rằng saponin có tác dụng tốt đối với cholesterol, có thể giúp tăng cường hệ thống miễn dịch, có tác dụng chống oxy hóa và thậm chí có thể hỗ trợ sức khỏe của xương.

Saponin và cholesterol

Saponin dường như giúp thúc đẩy mức cholesterol bình thường của cơ thể. Cơ thể sử dụng cholesterol để sản xuất mật cần thiết cho quá trình tiêu hóa. Saponin liên kết với mật và ngăn không cho cholesterol tái hấp thu trở lại vào máu. Đúng hơn, nó chỉ đơn giản là bài tiết.  Nhiều loại thuốc cholesterol hoạt động theo cách tương tự như vậy.

Tác dụng hạ cholesterol của saponin đã được biết đến trong nhiều thập kỷ. Một nghiên cứu trên động vật năm 1977 cho thấy saponin có thể làm giảm sự hấp thụ cholesterol. Một nghiên cứu riêng biệt cho thấy rằng việc cung cấp một chiết xuất saponin nhất định cho những con chuột có lượng cholesterol cao sẽ làm giảm lượng cholesterol xấu (LDL) mà không ảnh hưởng đến lượng cholesterol tốt (HDL).

Saponin tăng cường hệ thống miễn dịch

Trong tự nhiên, thực vật dựa vào saponin như một cơ chế để chống lại ký sinh trùng. Tương tự, khi con người tiêu thụ saponin, nó cung cấp khả năng bảo vệ tương tự chống lại các sinh vật gây hại.  Một nghiên cứu đã chứng minh hành động này đặc biệt chống lại các tế bào Candida. Trong một nghiên cứu khác, một loại saponin cụ thể đã được quan sát thấy có hoạt tính kháng khuẩn ảnh hưởng tốt đến sức khỏe răng miệng. Khả năng của saponin hoạt động như một lá chắn rộng, là tiền tuyến làm giảm gánh nặng cho hệ thống miễn dịch.

Saponin và ung thư

Saponin có một số đặc điểm giúp chống lại các tế bào ung thư. Đặc biệt, một số saponin có tác dụng chống oxy hóa và gây độc trực tiếp cho các tế bào ung thư.

Giống như cholesterol, saponin có thể liên kết với các hợp chất loại tế bào ung thư và phá vỡ sự phát triển của chúng. Theo một bài báo đăng trên Tạp chí Dinh dưỡng, saponin từ đậu nành có thể làm chậm sự phát triển của tế bào ung thư.Các nghiên cứu khác đã báo cáo saponin gây ra cái chết của các tế bào ung thư và làm chậm sự phát triển của khối u.

Điều quan trọng bạn cần nhận ra là hầu hết các nghiên cứu về tác dụng của saponin đối với tế bào ung thư đều là sơ bộ và liên quan đến các enzym, protein hoặc các thành phần khác của saponin. Nó được chiết xuất theo những cách cụ thể và phù hợp với các tế bào ung thư cụ thể và trong các tình huống cụ thể.  Nói cách khác, nó không hoàn toàn đơn giản như ăn một nắm xà phòng và nghĩ rằng nó sẽ chữa khỏi bệnh ung thư.

Lợi ích sức khỏe khác của saponin

Các cuộc điều tra về saponin đã mang lại một số tiết lộ thú vị khác về phẩm chất của chúng.  Nghiên cứu sơ bộ từ một nghiên cứu năm 2010 đã kết luận rằng saponin từ Terminalia arjuna (cây arjun) có thể hỗ trợ điều trị sỏi thận hoặc sỏi tiết niệu. Trong một số bài viết ra năm 2015 của Natural Products Research, người ta lưu ý rằng trong mười năm qua, một số báo cáo tiền lâm sàng đã gợi ý rằng saponin có thể mang lại hy vọng như một giải pháp tự nhiên cho bệnh trầm cảm.

Những đặc điểm tích cực khác của saponin bao gồm hỗ trợ các tế bào Kupffer trong gan và khuyến khích giải độc bình thường. Saponin có trong yến mạch, cải bó xôi hỗ trợ tiêu hóa bằng cách đẩy nhanh khả năng hấp thụ canxi và silic của cơ thể. Trong các nghiên cứu trên động vật, người ta đã phát hiện thấy saponin giúp cân bằng lượng đường trong máu và hỗ trợ sức khỏe xương.

Thảo dược chứa saponin ở Việt Nam và công dụng của nó

Saponin trong rau má

Rau má có tên khoa học là Centella asiatica. Đây là loài liên nhiệt đới, mọc xanh quanh năm và mọc hoang khắp nơi như ở bờ ruộng, chỗ ẩm mát. Trong rau má có chứa saponin triterpenoid như asiaticoside và saponin alkaloid như hydrocotyle.

Công dụng

Saponin trong rau má được dùng để trị cảm mạo phong nhiệt, thuỷ đậu, sởi, viêm họng, sưng amidan, viêm khí quản, ho, viêm đường tiết niệu, đái dắt, đái buốt. Ngoài ra nó còn được dùng để trị thổ huyết, chảy máu cam, tả lỵ, khí hư, bạch đới, giải độc lá ngón.

Saponin trong cam thảo

Cam thảo có tên khoa học là Radix Glycyrrhizae, một lời cây nhỏ mọc nhiều năm. Cam thảo có hệ thống rễ và thân ngầm rất phát triển gồm thân ngầm dưới đất, thân cây mọc đứng cao 0,5 – 1,50 m. 

Glycyrrhizin trong cam thảo là một saponin thuộc nhóm Olean. Nó chỉ xuất hiện ở phần rễ bên dưới mặt đất, chứa hàm lượng saponin từ 10-14%, có vị rất ngọt. Đây là loại saponin quan trọng nhất của rễ cam thảo và là axit glycyrrhizic.

Công dụng của Glycyrrhizin

Axit glycyrrhizic có tác dụng kháng khuẩn, chống dị ứng và chống viêm rất tốt.

Axit glycyrrhizic cũng giúp chống lại các bệnh tuyến giáp hay các bệnh lý liên quan đến tiểu đường. Nó có tác dụng có lợi trên màng nhầy, kích thích sản xuất insulin nội tiết tố.

Từ saponin trong cam thảo, người ta điều chế ra rất nhiều bài thuốc hay để điều trị bệnh tiểu đường. Ngoài ra nó còn là thuốc hỗ trợ cho việc điều trị bệnh và điều chế ra các loại thuốc mỡ bôi chống viêm, sưng.

Saponin trong ngũ gia bì chân chim

Ngũ gia bì chân chim hay còn gọi là ngũ gia bì bảy lá có tên khoa học là Cortex Schefflerae octophyllae, thuộc họ Nhân sâm (Araliaceae). Đây là loại câu mọc hoang ở Việt Nam và được sử dụng trong bài thuốc chữa đau nhức xương khớp. Trong ngũ gia bì chân chim có 12 saponin nhóm ursan và olean gồm 6 cặp tương ứng với ursan12-ene glycosid và olean 12-ene glycosid. Các saponin thuộc nhóm lupan có hàm lượng cao nhất là 5%.

Công dụng

Loại cây này có tác dụng chống mệt mỏi tốt hơn Nhân sâm. Tác dụng của loại cây này là tăng sức chịu đựng khi thiếu oxy, khi nhiệt độ tăng quá cao, điều hòa rối loạn nội tiết, điều tiết số lượng hồng bạch cầu, chống phóng xạ, giải độc và có tác dụng với các vấn đề về huyết áp. Thêm vào đó nó cũng có tác dụng tăng cường thể lực và trí lực, tăng chức năng tuyến sinh dục, kháng virus, chữa cảm lạnh và đau nhức thông thường. Lá và vỏ cây là bộ phận được sử dụng vì có nồng độ saponin cao.

Saponin trong sâm Ngọc Linh 

Sâm Ngọc Linh có tên khoa học là Panax vietnamensis, một loài cây thuộc họ Nhân sâm (Araliaceae). Sâm Ngọc Linh còn được biết đến với cái tên nhân sâm Việt Nam và được coi là Quốc bảo của nước ta. Sâm Ngọc Linh có tới 52 loại saponin. Trong thân rễ và thân củ của sâm Ngọc Linh có chứa có 50% saponin dammarane Ocotilol, Majonoside-R2, triterpenoid, Ro, Rb1, Rb2, Rg2, Rg3, Rh1, Rh2,… và trong lá sâm chứa 19 saponin pammaran.

Công dụng

Nhân sâm từ lâu đã được người dân sử dụng và được đánh giá là loại nhân sâm có chất lượng tốt nhất thế giới. Sâm Ngọc Linh có tác dụng kiểm soát sự di căn của các tế bào ung thư và hỗ trợ điều trị ung thư rất tốt. 

Ngoài ra, nó còn điều hòa hệ thống tim mạch và tăng cường chức năng sinh lý.

Saponin trong tam thất 

Tam thất có tên khoa học là Radix Notoginseng, thuộc họ Nhân sâm (Araliaceae). Nó có chứa nhiều thành phần hoá học, chủ yếu là các saponin thuộc nhóm dammaran.

Công dụng

Tam thất có rất nhiều tác dụng và được coi là vị thuốc có tác dụng làm tan cục huyết, cầm máu, giảm viêm, giảm đau. Nó còn được dùng trong các trường hợp như ho, nôn ra máu, chảy máu cam, xuất huyết tử cung và chấn thương.

Ngoài ra tam thất cũng được coi là một vị thuốc bổ được nhiều phụ nữ sau khi sinh nở sử dụng nhưng lại không dùng cho phụ nữ đang mang thai.

Thành phần và tác dụng của từng loại saponin

• Saponin Ro có tác dụng phân giải rượu, từ đó chống viêm gan và phục hồi hư tổn gan. 
• Saponin Rb1 có thể kiểm soát hệ thống thần kinh trung ương, làm dịu cơn đau, có khả năng bảo vệ tế bào gan.
• Saponin Rb2 giúp ngăn ngừa và hạn chế  bệnh tiểu đường, phòng chống xơ cứng gan, đẩy nhanh khả năng hấp thụ của tế bào gan.
• Saponin Rc giúp làm dịu cơn đau, làm tăng tốc độ tổng hợp protein.
• Saponin Rd có công dụng đẩy nhanh hoạt động của vỏ tuyến thượng thận.
• Saponin Re giúp bảo vệ gan, đặc biệt là nó có khả năng làm tăng tốc độ tổng hợp của các tế bào tủy.
• Saponin Rf có thể làm dịu cơn đau trong các tế bào não.
• Saponin Rg1 giúp nâng cao tập trung tinh thần, chống mệt mỏi, stress.
• Saponin Rg2 giúp hạn chế sự gắn kết của các tiểu cầu máu, phục hồi trí nhớ.
• Saponin Rg3 giúp hạn chế quá trình chuyển giao ung thư đồng thời bảo vệ gan.
• Saponin Rh1 có tác dụng bảo vệ gan, hạn chế sự phát triển của các khối u, ngăn chặn gắn kết tiểu cầu máu.
• Saponin Rh2 có khả năng ức chế các tế bào ung thư, hạn chế khối u phát triển nhanh.

Chức năng sinh học của saponin

Saponin có đặc tính hạ lipid máu vì chúng làm giảm cholesterol và nồng độ lipoprotein mật độ thấp và có thể hữu ích trong điều trị rối loạn lipid máu.

Saponin thể hiện tác dụng gây độc tế bào đối với tế bào ung thư thông qua việc gây ra quá trình chết theo chương trình. Chúng cũng có đặc tính hóa trị liệu vì chúng có cơ chế kiểm soát biểu hiện protein liên quan đến chu kỳ tế bào, tiến triển ung thư và di căn. 

Tác dụng trị đái tháo đường của saponin đã được chứng minh rộng rãi, với saponin được xác định là nguyên tắc trị đái tháo đường từ cây thuốc. Một số cơ chế đã được đề xuất cho các đặc tính trị đái tháo đường của saponin bao gồm, kích hoạt gamma thụ thể kích hoạt tăng sinh Peroxisome (PPARγ), kích hoạt chất vận chuyển Glucose loại 4 (Glut4), kích hoạt biểu hiện adiponectin, kích hoạt con đường PI3K/Akt, tăng biểu hiện adipsin và kích hoạt protein kinase kích hoạt AMP (AMPK).

Thuốc sắc

Công dụng chính trong lịch sử của những loại cây này là đun sôi để làm xà phòng. Saponaria officinalis thích hợp nhất cho quy trình này, nhưng các loài có liên quan khác cũng có tác dụng. Nồng độ saponin cao nhất xảy ra trong quá trình ra hoa, với hầu hết saponin được tìm thấy trong thân và rễ gỗ, nhưng lá cũng chứa một ít.

Nguồn cung cấp saponin

Saponin trước đây có nguồn gốc từ thực vật, nhưng chúng cũng đã được phân lập từ các sinh vật biển như hải sâm. Chúng lấy tên của mình từ cây xà phòng (chi Saponaria, họ Caryophyllaceae), rễ của nó được sử dụng trong lịch sử như một loại xà phòng. Saponin cũng được tìm thấy trong họ thực vật Sapindaceae, bao gồm chi xác định Sapindus (dâu xà phòng hoặc bồ hòn), hạt dẻ ngựa, và trong các họ có liên quan chặt chẽ Aceraceae (cây thích) và Hippocastanaceae. Nó cũng được tìm thấy nhiều trong Gynostemma pentaphyllum  (Cucurbitaceae) ở dạng gọi là gypenosides, và nhân sâm hoặc nhân sâm đỏ ( Panax, Araliaceae) dưới dạng gọi là ginsenosides. Saponin cũng được tìm thấy trong quả chưa chín của Manilkara zapota (còn được gọi là hồng xiêm), dẫn đến đặc tính làm se da cao. Nerium oleander (Apocynaceae), còn được gọi là Trúc đào trắng, là một nguồn cung cấp độc tố tim mạch oleandrin. Trong các họ này, nhóm hợp chất hóa học này được tìm thấy trong các bộ phận khác nhau của cây: lá, thân, rễ, củ, hoa và quả. Các công thức thương mại của saponin có nguồn gốc thực vật, ví dụ, từ vỏ cây xà phòng, quillaja saponaria và những công thức từ các nguồn khác có sẵn thông qua các quy trình sản xuất được kiểm soát, khiến chúng được sử dụng làm thuốc thử hóa học và y sinh. Soyasaponin là một nhóm các saponin triterpenoid loại oleanane có cấu trúc phức tạp bao gồm các gốc soyasapogenol (aglycone) và oligosacarit được sinh tổng hợp trên các mô đậu tương. Soyasaponin trước đây có liên quan đến sự tương tác giữa thực vật và vi khuẩn từ dịch tiết ra từ rễ và các căng thẳng phi sinh học, do thiếu hụt dinh dưỡng.

Vai trò trong hệ sinh thái thực vật và tác động đối với việc kiếm ăn của động vật

Ở thực vật, saponin có thể đóng vai trò là chất chống ăn và để bảo vệ cây chống lại vi khuẩn và nấm. Một số saponin thực vật (ví dụ từ yến mạch và rau bina) có thể tăng cường hấp thụ chất dinh dưỡng và hỗ trợ tiêu hóa động vật. Tuy nhiên, saponin thường có vị đắng và do đó có thể làm giảm tính ngon miệng của thực vật (ví dụ: trong thức ăn chăn nuôi), hoặc thậm chí khiến chúng có độc tính đe dọa tính mạng động vật. Một số saponin gây độc cho sinh vật máu lạnh và côn trùng ở nồng độ cụ thể. Nghiên cứu sâu hơn rất cần thiết để xác định vai trò của các sản phẩm tự nhiên này trong các sinh vật chủ của chúng, cho đến nay vẫn được mô tả là “chưa được hiểu rõ”.

Saponin trong dân tộc học

Hầu hết các saponin dễ tan trong nước đều gây độc cho cá. Do đó, trong dân tộc học, chúng được biết đến với công dụng trong việc lấy nguồn thức ăn thủy sản. Kể từ thời tiền sử, các nền văn hóa trên khắp thế giới đã sử dụng các loại thực vật để giết cá, thường chứa saponin bà để đánh bắt cá.

Mặc dù bị pháp luật cấm nhưng cây thuốc cá vẫn được các bộ lạc bản địa ở Guyana sử dụng rộng rãi.

Ở tiểu lục địa Ấn Độ, người Gondi sử dụng chất chiết xuất từ ​​cây thuốc độc để đánh bắt cá.

Nhiều bộ lạc người Mỹ bản địa ở California thường sử dụng rễ xà phòng, (chi Chlorogalum) và/hoặc rễ của các loài yucca khác nhau, có chứa saponin, làm chất độc cho cá. Họ sẽ nghiền rễ cây thành bột, trộn với nước để tạo bọt, sau đó cho bọt vào dòng suối. Điều này sẽ giết chết hoặc làm mất khả năng của cá, do vậy họ có thể thu được dễ dàng từ mặt nước. Các bộ lạc sử dụng kỹ thuật này gồm có Lassik, Luiseño và Mattole.

Cấu tạo hóa học của saponin

Cấu trúc hóa học của solanine, một saponin alkaloid có độc tính cao được tìm thấy trong họ hàng đêm. Cấu trúc steroid ưa béo là một chuỗi các vòng sáu và năm nguyên tử được kết nối ở bên phải của cấu trúc, trong khi chuỗi các đơn vị đường ưa nước nằm ở bên trái và bên dưới. Lưu ý nguyên tử nitơ trong bộ xương steroid ở bên phải, cho biết hợp chất này là một glycoalkaloid.

Sự không đồng nhất rộng lớn của các cấu trúc bên dưới lớp hợp chất này khiến cho việc khái quát hóa trở nên khó khăn. Chúng là một phân lớp của terpenoid, dẫn xuất oxy hóa của hydrocarbon terpene. Ngược lại, các tecpen chính thức được tạo thành từ các đơn vị isopren năm cacbon. (Cơ sở steroid thay thế là một terpene thiếu một vài nguyên tử carbon.) Các dẫn xuất được hình thành bằng cách thay thế các nhóm khác cho một số nguyên tử hydro của cấu trúc cơ sở. Trong trường hợp của hầu hết các saponin, một trong những nhóm thế này là một loại đường, vì vậy hợp chất này là một glycoside của phân tử bazơ.

Cụ thể hơn, cấu trúc bazơ ưa béo của saponin có thể là một triterpene, một steroid (chẳng hạn như spirostanol hoặc furostanol) hoặc một alkaloid steroid (trong đó các nguyên tử nitơ thay thế một hoặc nhiều nguyên tử carbon). Ngoài ra, cấu trúc cơ sở có thể là chuỗi carbon không tuần hoàn chứ không phải là cấu trúc vòng điển hình của steroid. Một hoặc hai (hiếm khi là ba) đơn vị monosacarit ưa nước (đường đơn) liên kết với cấu trúc bazơ thông qua các nhóm hydroxyl (OH) của chúng. Trong một số trường hợp, các nhóm thế khác có mặt, chẳng hạn như chuỗi carbon mang nhóm hydroxyl hoặc carboxyl. Các cấu trúc chuỗi như vậy có thể dài từ 1-11 nguyên tử cacbon, nhưng thường dài từ 2–5 cacbon. Bản thân các chuỗi carbon có thể phân nhánh hoặc không phân nhánh.

Các loại đường thường gặp nhất là monosacarit như glucose và galactose, mặc dù có nhiều loại đường xuất hiện tự nhiên. Các loại phân tử khác như axit hữu cơ cũng có thể gắn vào bazơ, bằng cách tạo thành este thông qua các nhóm cacboxyl (COOH) của chúng. Đặc biệt lưu ý trong số này là các axit đường như axit glucuronic và axit galacturonic, là các dạng glucose và galactose bị oxy hóa.

Tìm saponin ở đâu?

Saponin là một thành phần có mặt trong hơn một trăm loại thực vật và thực phẩm khác nhau bao gồm đậu, đậu xanh, đậu phộng, quinoa và đậu nành. Saponin tồn tại trong các loại rau ăn đêm như cà chua. Các loại thảo mộc như nhân sâm, đinh lăng Tribulus terrestris, jiaogulan, rễ bupleurum, osha và collinsonia cũng chứa saponin.

Chất này phổ biến trong các sản phẩm thực phẩm, thường được thêm vào như một chất nhũ hóa.  Một số đồ uống có ga như rootbeer dựa vào saponin chiết xuất từ ​​yucca và quillaja để tạo bọt. Vỏ quả mọng của cây xà phòng có thể được dùng làm chất giặt tẩy tự nhiên. Lớp vỏ cứng, giống như một loại hạt, giải phóng saponin khi hấp thụ nước, hoạt động như một chất tẩy rửa để loại bỏ bụi bẩn và dầu khỏi quần áo.

Trên đây là những thông tin giúp bạn giải đáp thắc mắc về saponin. Nếu bạn muốn tìm hiểu thêm về các chất hữu ích khác, hãy theo dõi Mela ngay bạn nhé!